1.KONTEKST WNIOSKU
•Przyczyny i cele wniosku
Rozwój technologii cyfrowych zmienił sposób, w jaki tworzy się, produkuje, dystrybuuje i eksploatuje utwory i inne przedmioty objęte ochroną. Pojawiły się zarówno nowe sposoby korzystania, jak i nowe podmioty i nowe modele biznesowe. W otoczeniu cyfrowym coraz częściej mamy do czynienia z korzystaniem transgranicznym, a konsumenci mają nowe możliwości dostępu do treści chronionych prawem autorskim. Mimo że cele i zasady określone w ramowych unijnych przepisach dotyczących prawa autorskiego są nadal aktualne, istnieje potrzeba ich dostosowania do nowych realiów. Interwencja na szczeblu UE jest także konieczna, aby uniknąć rozdrobnienia rynku wewnętrznego. W tym kontekście w przyjętej w maju 2015 r. strategii jednolitego rynku cyfrowego 1 stwierdzono, że istnieje potrzeba „zmniejszenia różnic między krajowymi systemami prawa autorskiego oraz umożliwienia użytkownikom w całej UE szerszego dostępu do utworów”. W komunikacie podkreślono znaczenie poprawienia transgranicznego dostępu do usług dotyczących treści chronionych prawem autorskim, ułatwienia nowych zastosowań w dziedzinie badań naukowych i edukacji i wyjaśnienia roli usług online w rozpowszechnianiu utworów oraz innych przedmiotów objętych ochroną. W grudniu 2015 r. Komisja opublikowała komunikat zatytułowany „W kierunku nowoczesnych, bardziej europejskich ram prawa autorskiego” 2 . Przedstawiono w nim ukierunkowane działania i długofalową wizję modernizacji unijnych przepisów dotyczących praw autorskich. Niniejszy wniosek jest jednym ze środków służących rozwiązaniu konkretnych problemów zidentyfikowanych w tym komunikacie.
Wyjątki i ograniczenia dotyczące praw autorskich i praw pokrewnych są zharmonizowane na szczeblu europejskim. Niektóre z tych wyjątków służą osiągnięciu celów polityki publicznej, takich jak badania naukowe czy edukacja. Ponieważ jednak niedawno pojawiły się nowe sposoby korzystania, nie jest pewne, czy odstępstwa te są nadal odpowiednie, aby osiągnąć właściwą równowagę między prawami i interesami autorów i innych podmiotów praw a prawami i interesami użytkowników. Ponadto wyjątki te obejmują tylko szczebel krajowy, a pewność prawa dotycząca korzystania transgranicznego nie jest zagwarantowana. W tym kontekście Komisja zidentyfikowała trzy obszary interwencji: cyfrowe i transgraniczne sposoby korzystania w dziedzinie edukacji, eksploracja tekstów i danych w dziedzinie badań naukowych oraz zachowanie dziedzictwa kulturowego. Celem jest zagwarantowanie legalności niektórych sposobów korzystania w tych dziedzinach, w tym także w sytuacjach transgranicznych. Dzięki unowocześnieniu ramowych zasad dotyczących wyjątków i ograniczeń, naukowcy odniosą korzyści z bardziej przejrzystej przestrzeni prawnej umożliwiającej stosowanie innowacyjnych narzędzi badawczych do eksploracji tekstów i danych, nauczyciele i uczniowie będą mogli w pełni korzystać z technologii cyfrowych na wszystkich poziomach kształcenia, a instytucje odpowiedzialne za dziedzictwo kulturowe (tzn. ogólnodostępne biblioteki, muzea, archiwa oraz instytucje odpowiedzialne za dziedzictwo filmowe lub dźwiękowe) będą wspierane w swoich staraniach na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego, co w ostatecznym rozrachunku przyniesie korzyści obywatelom UE.
Pomimo że technologie cyfrowe powinny ułatwiać transgraniczny dostęp do utworów i innych przedmiotów objętych ochroną, nadal istnieją przeszkody, w szczególności w przypadkach, w których weryfikacja praw autorskich do zastosowań i utworów jest problematyczna. Ma to miejsce w przypadku instytucji dziedzictwa kulturowego, które chcą zapewnić dostęp online, w tym także dostęp transgraniczny, do utworów niedostępnych w obrocie handlowym, które mają w swoich zbiorach. W wyniku tych przeszkód europejscy obywatele tracą pewne możliwości dostępu do dziedzictwa kulturowego. Wniosek ma na celu rozwiązanie tych problemów poprzez wprowadzenie szczególnego mechanizmu mającego ułatwić udzielanie licencji na upowszechnianie utworów niedostępnych w obrocie handlowym przez instytucje dziedzictwa kulturowego. W odniesieniu do utworów audiowizualnych, pomimo rosnącego znaczenia platform wideo na żądanie (VOD), utwory audiowizualne UE stanowią zaledwie jedną trzecią utworów dostępnych dla konsumentów na tych platformach. Również w tym przypadku wspomniany brak dostępności częściowo wynika ze złożonego procesu weryfikacji. W niniejszym wniosku przewidziano środki mające na celu ułatwienie procesu udzielania licencji i weryfikacji praw. Ich wprowadzenie ułatwiłoby konsumentom transgraniczny dostęp do treści chronionych prawem autorskim.
W wyniku rozwoju technologii cyfrowych pojawiły się nowe modele biznesowe, zwiększyła się też rola internetu jako głównego rynku rozpowszechniania i dostępu do treści chronionych prawem autorskim. W tych nowych warunkach podmioty praw, które chcą udzielić licencji na korzystanie ze swoich praw i otrzymać wynagrodzenie z tytułu rozpowszechniania swoich utworów w internecie, napotykają trudności. Może to postawić pod znakiem zapytania rozwój kreatywności i produkcję kreatywnych treści w Europie. Należy zatem zagwarantować, aby autorzy i podmioty praw otrzymywali należną część wartości generowanej poprzez korzystanie z ich utworów i innych przedmiotów objętych ochroną. W tym kontekście wniosek przewiduje środki mające poprawić pozycję podmiotów praw w zakresie negocjowania i uzyskiwania wynagrodzenia za eksploatację należących do nich treści w ramach internetowych usług udostępniania treści zamieszczanych przez użytkowników. Sprawiedliwy podział wartości jest również niezbędny, aby zapewnić stabilność sektora prasowego. Wydawcy prasowi mają trudności z udzielaniem licencji na swoje publikacje w internecie i z uzyskiwaniem należnego udziału w generowanej przez siebie wartości. W ostatecznym rozrachunku może to wpłynąć na dostęp obywateli do informacji. W niniejszym wniosku przewidziano nowe prawo dotyczące wydawców prasowych, które ma im ułatwić udzielanie licencji na publikacje w internecie, odzyskiwanie inwestycji i egzekwowanie praw. We wniosku odniesiono się także do kwestii niepewności prawa jeśli chodzi o możliwość uzyskania przez wszystkich wydawców udziału w rekompensacie za korzystanie z utworów w ramach wyjątku. W momencie udzielania licencji na przysługujące im prawa autorzy i wykonawcy mają często słabą pozycję negocjacyjną w stosunkach umownych. Ponadto przejrzystość w zakresie dochodów uzyskiwanych z tytułu korzystania z ich utworów lub wykonań jest często ograniczona. Fakt ten ma wpływ na wynagrodzenie autorów i wykonawców. Celem niniejszego wniosku jest zwiększenie przejrzystości i zapewnienie bardziej zrównoważonych stosunków umownych między autorami i wykonawcami a podmiotami, którym udzielają praw. Ogólnie rzecz biorąc oczekuje się, że środki proponowane w tytule IV wniosku, których celem jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania rynku w zakresie praw autorskich, w perspektywie średnioterminowej będą miały pozytywny wpływ na produkcję i dostępność treści oraz na pluralizm mediów, co w ostatecznym rozrachunku przyniesie korzyści konsumentom.
•Spójność z przepisami obowiązującymi w tej dziedzinie polityki
W ramach strategii jednolitego rynku cyfrowego sformułowano szereg inicjatyw mających na celu stworzenie wewnętrznego rynku treści i usług cyfrowych. Pierwszy krok w tym kierunku zrobiono w grudniu 2015 r. wraz z przyjęciem przez Komisję wniosku dotyczącego rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zapewnienia możliwości transgranicznego przenoszenia na rynku wewnętrznym usług online w zakresie treści 3 .
Niniejszy wniosek ma na celu przeprowadzenie kilku z ukierunkowanych działań określonych w komunikacie „W kierunku nowoczesnych, bardziej europejskich ram prawa autorskiego”. Inne działania wymienione w tym komunikacie zostały ujęte w następujących dokumentach: „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego zasady dotyczące wykonywania praw autorskich i praw pokrewnych mające zastosowanie do niektórych nadawców transmisji i retransmisji programów telewizyjnych i radiowych” 4 , „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie transgranicznej wymiany między Unią a państwami trzecimi kopii utworów w formacie umożliwiającym dostęp do określonych utworów i innych przedmiotów chronionych prawem autorskim i prawami pokrewnymi na korzyść osób niewidomych, niedowidzących lub cierpiących na inne zaburzenia odczytu druku” 5 oraz „Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie niektórych dozwolonych sposobów korzystania z utworów i innych przedmiotów chronionych prawem autorskim i prawami pokrewnymi na korzyść osób niewidomych, niedowidzących lub cierpiących na inne zaburzenia odczytu druku i zmieniającej dyrektywę 2001/29/WE w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym” 6 , przyjętych w tym samym dniu co niniejszy wniosek dotyczący dyrektywy.
Niniejszy wniosek jest spójny z istniejącymi ramami prawnymi UE w zakresie prawa autorskiego. Niniejszy wniosek opiera się na zasadach określonych w następujących dyrektywach: dyrektywa 96/9/WE 7 , dyrektywa 2001/29/WE 8 , dyrektywa 2006/115/WE 9 , dyrektywa 2009/24/WE 10 , dyrektywa 2012/28/UE 11 oraz dyrektywa 2014/26/UE 12 oraz stanowi uzupełnienie tych zasad. Dyrektywy te, jak również niniejszy wniosek, przyczyniają się do lepszego funkcjonowania rynku wewnętrznego, zagwarantowania wysokiego poziomu ochrony podmiotów praw i ułatwienia weryfikacji praw.
Niniejszy wniosek uzupełnia dyrektywę 2010/13/UE 13 oraz wniosek 14 dotyczący jej zmiany.
•Spójność z innymi politykami Unii
Wniosek ten ułatwi edukację i badania, usprawni upowszechnianie kultur europejskich i będzie miał pozytywny wpływ na różnorodność kulturową. Niniejsza dyrektywa jest zatem zgodna z art. 165, 167 i 179 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE). Ponadto niniejszy wniosek przyczynia się do promowania interesów konsumentów, zgodnie z polityką UE w dziedzinie ochrony konsumentów oraz z art. 169 TFUE, poprzez umożliwienie szerszego dostępu do treści chronionych prawem autorskim.
2.PODSTAWA PRAWNA, POMOCNICZOŚĆ I PROPORCJONALNOŚĆ
•Podstawa prawna
Podstawę prawną wniosku stanowi art. 114 TFUE. W artykule tym nadano UE uprawnienia do przyjmowania środków, które mają na celu ustanowienie i funkcjonowanie rynku wewnętrznego.
•Pomocniczość (w przypadku kompetencji niewyłącznych)
Ponieważ wyjątki i ograniczenia dotyczące praw autorskich i praw pokrewnych są zharmonizowane na szczeblu europejskim, margines swobody państw członkowskich w ich tworzeniu lub dostosowywaniu jest ograniczony. Ponadto interwencja na szczeblu krajowym nie byłaby wystarczająca z uwagi na transgraniczny charakter wskazanych problemów. Zatem aby osiągnąć całkowitą pewność prawa w odniesieniu do transgranicznych zastosowań w dziedzinie badań, edukacji oraz dziedzictwa kulturowego, interwencja na szczeblu UE jest niezbędna.